Ooit begon Bernhard Schlink krimi's te schrijven als ontspanning naast zijn carrière als jurist. De misdaadverhalen evolueerden naar romans over de menselijke drijfveren en hartstochten, waarin personages voor morele dilemma's komen te staan. Dat was het geval in De voorlezer, een verhaal over de liefde tussen een schooljongen en een voormalige concentratiekampbewaakster, waarmee de Duitser midden jaren 90 doorbrak. De vertrouwde elementen zijn opnieuw aanwezig in zijn derde verhalenbundel, Afscheidskleuren.

In negen verhalen biedt Schlink inkijk in de wereld van zijn generatiegenoten, de boomers die door jongere generaties op de korrel genomen worden. In Afscheidskleuren zijn ze informaticus, musicoloog of schrijver. Ooit vormden ze de gouden generatie van het naoorlogse Duitsland. Ondertussen zijn het bezadigde burgers. Ze kunnen zich, aldus de verteller in het openingsverhaal, op hun oude dag permitteren wat de oude dag aangenaam maakt. En dus wordt er in Afscheidskleuren volop gereisd, naar de opera gegaan, getafeld en genoten van een lekker glas wijn.

Toch komen er met het klimmen van de jaren weerhaakjes opzetten. Het procedé is in de meeste verhalen hetzelfde. Door een sterfgeval of een onverwachte gebeurtenis worden de mannen teruggekatapulteerd in hun verleden. Plots moeten ze onder ogen zien wat ze al een leven lang proberen te negeren. Iets waarover ze een slecht geweten hebben, zoals de man die zijn beste vriend verraden heeft aan de Stasi. Littekens die werden opgelopen, zoals de man die verliefd werd op een klasgenote maar opgezadeld werd met haar gehandicapte broer. Of een inzicht dat nieuw licht werpt op een heel leven, zoals de man die plots begrijpt dat zijn oudere broer hem altijd gekleineerd heeft. De een slaagt erin om met dat verleden in het reine te komen. De ander moet verder met het besef dat de schade onherstelbaar is.

Ligt het aan de zelfgenoegzame leefwereld van de personages dat het soms wat tuttig wordt? Een man beschrijft zijn stiefdochter. Ze was altijd al een beetje jongensachtig, deed liever aan voetbal dan aan ballet. Geen wonder dat ze lesbisch is, zo lijkt de teneur. Zulke clichés halen de kwaliteit onderuit.

Jammer, want de bundel heeft best wel wat te bieden. Schlink schrijft glashelder, zonder grote redeneringen of stilistische franjes. Met schijnbaar gemak benoemt hij de complexe gevoelens waarmee elk mens wel eens worstelt. En dat raakt telkens weer. Zoals in het slotverhaal, waarin een dynamische zeventiger reflecteert over zijn relatie met een veertig jaar jongere vrouw. Ze zijn intellectuele geestverwanten, maar wanneer hij haar op een avond vurig ziet dansen daagt het hem dat hun relatie onvermijdelijk op een einde afstevent. Dat besef kwetst hem meer dan hij zou willen.

Afscheidskleuren is aangenaam kabbelend leesvoer, dat onverwachts uithaalt en daardoor toch onder het vel weet te kruipen.

Vertaal door Kees Wallis, Cossee, 264 blz., 24,99 €. Oorspr. titel: 'Abschiedsfarben'.

Verberg tekst

Soms komt de dood een vriendschap ten goede. Dat ondervindt de verteller van 'Kunstmatige intelligentie', het openingsverhaal van de mooie bundel Afscheidskleuren (Abschiedsfarben) van Bernhard Schlink, de Duitse schrijver die hier vooral bekend werd door zijn internationaal bekroonde en verfilmde roman De voorlezer.

Na het overlijden van zijn goede vriend en oud-collega Andreas wil de verteller geen afscheid van hem nemen. Hij blijft in gesprek met hem en dat gaat een stuk prettiger dan toen Andreas nog leefde, want nu hoeft hij 'geen verrassing, geen ontdekking, geen onthulling meer te vrezen'. Maar dan dreigt Andreas' dochter Lena roet in het eten te gooien. Ze heeft een onderzoeksproject op poten gezet dat weleens aan het licht zou kunnen brengen dat hij haar vader heeft aangegeven bij de politie toen deze de DDR wilde ontvluchten. Dat was eigenbelang, want hij had Andreas, die beter in zijn vak was dan hij, nodig als naaste collega om glansrijk carrière te kunnen maken in de cybernetica en informatica.

Het intrigerende en ontluisterende van dit verhaal zit hem niet zozeer in het verraad en de onthulling ervan als wel in de vernuftige strategieën van de verrader om zijn daad te bagatelliseren. Het ging slechts om 'een kleine misstap, een omweg in onze vriendschap'. Sterker nog: eigenlijk was de mislukte vluchtpoging een zegen voor zijn vriend. Want Andreas zou niet gelukkig zijn geworden in het Westen. Het 'beheerste leven in de DDR' lag hem meer dan de 'meedogenloze kapitalistische concurrentie'.

Wanneer Lena's onthulling op het punt staat hem als een valbijl te treffen, voert de verteller in zijn hoofd alsnog het bekentenisgesprek met Andreas dat hij toen deze nog leefde niet wilde of durfde te voeren. Maar ook daar weet hij een draai aan te geven die de schade voor hem tot een minimum beperkt.

Dit talent om het onbehaaglijke verleden naar je hand te zetten, hebben de personages van de meeste andere verhalen in Afscheidskleuren niet (het zal geen toeval zijn dat de DDR in die verhalen geen rol speelt). In tegenstelling tot de verrader uit 'Kunstmatige intelligentie' hebben zij géén pasklare antwoorden op de vele vragen waardoor ze worden geplaagd wanneer het verleden onverwacht op begint te spelen. Een mooi voorbeeld is te vinden in 'Ouderdomsvlekken', over een tamelijk zelfgenoegzame man (daarvan lopen er wel meer rond in Schlinks verhalen) die ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag een feest met zeventig gasten geeft. Daarmee wil hij zichzelf bewijzen dat hij geen angst heeft voor de ouderdom.

Hij had er geen rekening mee gehouden dat niet de jaren die nog in het verschiet liggen hem parten konden spelen maar de jaren die achter hem liggen. Pijnlijke herinneringen dringen zich op, 'elke dag en welhaast elk uur'. Het meest hakken de herinneringen erin aan de vrouwen uit zijn leven, te beginnen bij zijn moeder. Zijn neiging om altijd maar weer te willen voldoen aan haar hoge verwachtingen was bepalend voor zijn relaties met vrouwen. Eerst cijferde hij zichzelf weg en deed zijn best te voldoen aan hun verwachtingen. Daarna, wanneer hij dat niet meer kon opbrengen, trok hij zich terug.

Er was één uitzondering geweest op dit dwangmatige patroon: de affaire met een vrouw die geen enkele claim op hem legde. Voor het eerst ervoer hij 'het pure geluk'. En ook voor het laatst, want hij zette een punt achter de verhouding omdat hij uiteindelijk toch niet in staat was zich te ontworstelen aan de verwachtingen waaraan hij geacht werd te voldoen.

Hij besluit zijn oude liefde op te sporen en bedelft haar terstond onder de vragen. Vragen over haar (Vond zij hem zelfzuchtig? Was ze gelukkig? Vergeeft ze hem?) en over zichzelf (Waarom kon hij toen niet aan zichzelf toegeven dat hij zielsgelukkig met haar was?).

Nadat hij zijn hart bij haar heeft uitgestort, antwoordt zij bondig en sereen dat ze gelukkig met hem is geweest en hem niets kwalijk neemt, maar dat ze hem met de rest niet kan helpen. En dan volgt het prachtige, veelzeggende slotakkoord: 'Ze hield haar hand naast de zijne en bekeek beide handen. 'Ouderdomsvlekken.''

Een paar zinnen, meer heeft Schlink vaak niet nodig om een situatie te schetsen, een gemoedstoestand te tekenen of een karakter te portretteren. En een kort verhaal is lang genoeg voor hem om een heel leven in beeld te brengen. Dat van de solitaire 'boekendokter' bijvoorbeeld die verknocht raakt aan een jonge immigrantendochter ('Picknick met Anna').

Of dat van de muziekwetenschapper die een verpletterende ontdekking doet over het meisje aan wie hij vijftig jaar eerder als puber zijn hart had verpand ('Muziek van broer en zus').

Of dat van de man die zijn stiefdochter een wel heel bijzondere dienst bewijst zonder dat aanvankelijk zelf in de gaten te hebben ('Dochterlief').

Of dat van de vrouw die zich mentaal wapent voor een ontmoeting met haar ex-man, met wie ze jaren geen contact heeft gehad maar die nu ernstig ziek is en haar daarom weer wil ontmoeten ('De amulet').

Het weerzien verloopt anders dan zij had verwacht. Toch doet dit niets af aan wat zij gemeen heeft met bijna alle andere vrouwen in deze rijke bundel: ze denken niet dat ze het leven kennen, zoals de mannen doen. Nee, ze kennen het leven gewoon beter en kunnen het daarom beter aan.

 

****

Uit het Duits vertaald door Kees Wallis. Cossee; 249 pagina's; € 24,99.

Verberg tekst

Mag je een vriend verraden om de vriendschap te redden? Met die paradox worstelt een oude wiskundige. Ooit had hij in Andreas een bloedbroeder gevonden, een vriend en gewaardeerde collega met wie hij in de DDR het onderzoek naar artificiële intelligentie en cybernetica naar hogere sferen stuwde. Hun baanbrekende werk leverde hen roem en lintjes op maar Andreas broedde stiekem op een ontsnappingsplan: achter de stenen en het prikkeldraad van die vermaledijde Muur lonkte de vrijheid. Maar een anonieme brief naar de Stasi verijdelde de verteller dat plan en Andreas mocht vier jaar brommen. Jaren later probeert Andreas’ dochter Lena de wrange geschiedenis te reconstrueren en tot wanhoop van de verteller wil ze de Stasi-dossiers opvragen. Wie heeft destijds haar vader verklikt?

Zo zet het openingsverhaal Kunstmatige intelligentie meteen de toon in Afscheidskleuren , de nieuwe verhalenbundel van de Duitse grootmeester Bernhard Schlink. Grandioos opgebouwd en gedrenkt in morele grijstinten. Je leeft mee met de eenzame wiskundige die zijn vriend in zijn nabijheid wil houden en tegelijk walg je van zijn goedpraterij.

De dood is meermaals de scherprechter bij Schlink. Zo moet Sabine nu haar ex-man ongeneeslijk ziek is beslissen of ze hem zijn ontrouw kan vergeven. Bij wijze van zoenoffer schenkt hij haar een sieraad – het bewuste verhaal heet Amulet – maar Sabine voelt in haar hart dat de wonde daarmee niet geheeld is. Een amulet dient om kwade krachten af te weren en het staat je natuurlijk vrij om wrok te koesteren en je te beschermen tegen emotionele chantage. Maar hoe wreed mag je zijn tegenover een stervend mens?

Schlink balanceert ook op het randje van het erotisch aanvaardbare. Mag een professor die een tienermeisje bijles geeft haar ook bijstaan in haar seksuele ontluiking? Kan een pluspapa als zaaddonor voor zijn lesbische dochter dienen? Wat met de puberjongen die zijn moeder in de duinen betrapt met een man die niet zijn vader is terwijl hij zelf met twee meisjes doktertje speelt?

‘Zo dikwijls groeit er uit iets goeds iets verkeerds. Waarom zou niet evenzo uit iets verkeerds iets goeds kunnen groeien?’ De slotzin van het verhaal Dochterlief vat Afscheidskleuren netjes samen. Schlink laat met zijn klassieke en oerdegelijke verhalen zien hoe complex de mens in elkaar zit en hoe we er goed aan doen om ons oordeel even op te schorten voor we weer iemand aan de galg schreeuwen.

****

Cossee (originele titel: Afschiedsfarben), 250 blz., € 24,99.

Verberg tekst

Bundel met negen verhalen waarin hoofdpersonages, het merendeel bemiddelde mannen op leeftijd, te maken krijgen met afscheid: overlijden van een vriend, zelfdoding van een broer, vermoorde geliefde, het verlaten van een echtgenote. Elk afscheid is met droefheid omgeven, maar indringender dan dat zijn de vragen die dat afscheid oproept bij de achtergeblevene en die betrekking hebben op schuld, schaamte, medeplichtigheid, bedrog, verraad. Rekenschap daarover afleggen blijkt door zelfmedelijden of verheimelijken van eigenlijke drijfveren vaak een nogal halfslachtige aangelegenheid. Er is geen oordeel over goed en kwaad, maar de lezer wordt daarover wel aan het denken gezet, vooral in die verhalen, die niet zo nadrukkelijk zijn opgetuigd met literaire of Bijbelse verwijzingen. Deze bundel rond een zwaar thema heeft, net als bv. ‘De liefdesval’ (2000), een lichte verteltoon. De Duitse auteur (1944), emeritus hoogleraar recht, werd in de jaren ‘80 bekend met psychologische misdaadromans; internationaal brak hij door met zijn in 2008 verfilmde roman `De voorlezer` (1996). Verberg tekst