Hoe is het mogelijk dat de menselijke soort net zo goed in staat is tot samenwerking, medeleven en altruïsme als tot geweld, egoïsme en competitie? Robert Sapolsky belicht die vraag als neurobioloog, endocrinoloog en primatoloog. Sapolsky is een wereldautoriteit die decennia bavianen in het wild bestudeerde. In Behave (de vertaler heeft de Engelse titel behouden), neemt hij zijn lezers mee op een rondleiding door alle aspecten van het menselijk gedrag. Om die goed te vatten, ontrafelt Sapolsky het complexe samenspel tussen organisme en omgeving.

Sapolsky's verhaal begint bij de milliseconden voor iemand een ander streelt of de trekker overhaalt. Secuur traceert hij wat zich afspeelt in het systeem van lijf en brein in de minuten, uren, dagen en jaren voor die daad. Hij gaat stapsgewijs terug in de mechanismen van genetica, biochemie, neurologie en psychologie die leiden tot bepaald gedrag. Wat gebeurde er voor er gebeurde wat er gebeurde?

Verbluffende eruditie

Die diepe duik voert ons steeds verder in de voorgeschiedenis, naar het verre verleden waar de evolutie vorm gaf aan lichamen en hun gedragingen. Daar ontmoeten we de evolutionaire voorlopers van de moleculen en mechanismen die nog altijd ons gedrag mee bepalen. Die omgekeerd chronologische reis is een uitstekende keuze: op die manier krijgt zelfs de kleinste neuronale of genetische gebeurtenis een plaats binnen een breed ecologisch en evolutionair perspectief.

Sapolsky is een enthousiaste, wijze en kritische gids. Hij wijst er keer op keer op dat we, ondanks de stortvloed aan onderzoeken, bitter weinig weten over ons gedrag. We berekenen nauwgezet statistische gemiddelden, maar staan met lege handen als het gaat om de voorspelling van gedrag van individuen. Sapolsky's mantra luidt: “Het is ingewikkeld.”

Zijn biologische blik op gedrag houdt rekening met neuronen, hormonen, genetica, embryonale ontwikkeling, de kinderjaren en tal van andere factoren uit de omgeving, zoals voeding, opvoeding, onderwijs of socio-economische status. Eenduidige oorzaken zijn er niet, wel spectra, interacties, modulaties, toevalligheden en veel variatie, flexibiliteit en veerkracht. De ­effecten van testosteron of oxytocine, bijvoorbeeld, zijn veel minder rechtlijnig dan veel populaire literatuur doet uitschijnen.

Die nuances en verbluffende eruditie maken van Behave een van de betere boeken over de menselijke natuur. Hulde aan de uitgever dat die dit monumentale boek uit 2017 in vertaling heeft gebracht (met leeslint!).

Ontspannen bavianen

Uiteindelijk belandt Sapolsky bij de vraag die aan de basis ligt van dit boek: hoe komt het dat de mens in staat is tot onnoemelijke wreedheden (hij leefde jaren in Rwanda) en tot onbaatzuchtige weldaden (zoals de anonieme donatie van een nier)? Zijn antwoord is een verhelderende safari door de biologie van agressie, generositeit en moraliteit en werpt een helder licht op vrije wil, rechtspraak, oorlog en vrede, radicalisme en verbondenheid.

In tijden van polarisatie legt Sapolsky argumenten op tafel om dat gedrag beter te begrijpen, de voedingsbodem ervan te herkennen en er zo misschien beter mee om te gaan. Hij suggereert de “mogelijkheid van 'vredeskunde', de wetenschappelijke studie van de effec- ten van handel, demografie, religie, contact tussen groepen, verzoening, enzovoort op het vermogen van mensen om in vrede te leven”.

Behave vermengt grondige wetenschap met levendige verhalen over het gedrag van dier en mens, waarbij Sapolsky kan putten uit decennia veld- en labwerk van hemzelf en collega's. Zo beschrijft hij de gebeurtenissen in een troep savannebavianen in de Serengeti die hij meer dan dertig jaar bestudeerde. De mannetjes zijn door de band genomen grof en gewelddadig en reageren zich af op de zwakkeren. Sapolsky toont een daarom verrassende foto van twee mannetjes die elkaar vlooien - een zeer uitzonderlijke gebeurtenis. Die blijkt het gevolg van een natuurlijk experiment. Door een samenloop van omstandigheden zijn de meest ondernemende (lees: agressieve) mannen gestorven. Daarbij moet je weten dat mannelijke bavianen bij hun puberteit hun geboortegroep verlaten en op zoek gaan naar een andere troep. De adolescenten die zich na de dood van de vechtersbazen bij Sapolsky's groep voegden, kwamen terecht “in de meest ontspannen bavianengemeenschap op aarde”.

Normaal duurt het maanden voor de vrouwtjes de inwijkelingen benaderen, nu vlooiden ze die al na enkele dagen. In de nieuw samengestelde groep bleek het niveau van stresshormonen laag, de neurochemie was verschoven van angst en dominantie naar ontspanning. Het innemende gedrag van de vrouwtjes beïnvloedde de fysiologie van het groepsgedrag en zo het gedrag van de inwijkelingen.

Dat is opvallend, want bavianen staan bekend als het schoolvoorbeeld van de agressieve primaat. Als zij zoveel sociale plasticiteit vertonen, vraagt Sapolsky zich af, wat vertelt dat over onze eigen soort?

Japanse gevechtspiloot

Door die kennis blijft Sapolsky hoopvol, hoewel de zwartste bladzijden uit de menselijke geschiedenis ook hem soms moedeloos stemmen. Volgens Sapolsky kan onderzoek naar de bronnen en processen van ons gedrag bijdragen aan een betere wereld. Er valt veel te leren uit het gedrag van mensen als de Japanse gevechtspiloot Zenji Abe, die zich verontschuldigde bij de nabestaanden van de slachtoffers van de aanval op Pearl Harbor. Zijn verhaal en veel vergelijkbare gevallen leren dat in de juiste omstandigheden de neurofysiologische processen van compassie en solidariteit op gang komen.

Misschien, denkt Sapolsky, zijn er geen moleculair-genetische of neuro-endocrinologische bewijzen nodig om te beseffen hoe belangrijk een veilige, liefdevolle en kansrijke omgeving is. Toch kunnen die inzichten helpen om mensen te inspireren. Wetenschappelijk denken en meelevend zijn sluiten elkaar niet uit. Het zijn de laatste zinnen van zijn boek: als jij tot de bevoorrechten op deze aarde behoort die dit boek kunnen uitlezen (dat geldt ook voor de lezer van dit artikel), ben jij een van de mensen die genoeg in handen heeft om de wereld beter te maken.

Een doorwrochte verhandeling over het menselijke gedrag, bezien vanuit de biologie en ondersteund door bevindingen uit andere wetenschapsdisciplines. Neurowetenschapper en primatoloog Robert Sapolsky onderzoekt de complexe, eeuwenoude vraag waarom de mens doet wat hij doet. Hij verkent de dualiteit van menselijk gedrag — het feit dat we in staat zijn tot geweld én goedheid — en onderzoekt of een van deze neigingen de overhand heeft. Ook analyseert hij de invloed van biologie op onze handelingen en brengt hij de evolutie van de menselijke hersenen in de loop van de tijd in kaart, en beschouwt hij hoe deze zich verhoudt ten op zichte van de ontwikkeling van culturen. In diepgravende, onderbouwde en scherpzinnige stijl geschreven. Met zwart-witfoto’s, -illustraties en -portretten. Met name geschikt voor een geoefend lezerspubliek. Robert Sapolsky (New York, 1957) is een Amerikaanse schrijver, neuroloog, bioloog en academisch docent.